..... भुलेश्वर ....
सतत गजबजलेला आणि सर्वत्र मंदिराचा दक्षिण मुंबईतला अत्यंत लोकप्रिय विभाग म्हणजे भुलेश्वर..
हा भाग मुंबईकरांचा खरेदीसाठीचा लाडका आहे म्हटलं तरी चुकीचं नाही, कारण जीवनावश्यक असणाऱ्या सर्व वस्तू या भागात मिळतात.
मुंबादेवी मंदिर... ज्यात असलेल्या मुंबादेवी वरुन मुंबईचे नामकरण झालं तिच्या अगदी बाजूला असलेल्या भुलेश्वरला जाण्यासाठी अनेक रस्ते आहेत. तसा हा भाग मध्यभागी असल्याने पश्चिम रेल्वेने चर्नीरोडला उतरुन, ठाकूरद्वार सिग्नल वरुन सरळ चालत आलात की थेट कुंभारतुकडा तिठ्यावर येता तुम्ही. कुंभारतुकड्यापासूनच भुलेश्वर सुरु होतं आता. सिपी टँक कडूनही एक रस्ता येतो तो सुध्दा कुंभारतुकड्यावरच मिळतो म्हणजे बस किंवा टॅक्सीने येणारे याच मार्गाने भुलेश्वरला येतात.
सेंट्रल रेल्वे वरुन आलात तर मशिद बंदर स्टेशनावरुन चालत मुंबादेवीच्या शेजारुन पायधुनी वरुन भुलेश्वरला घुसता येते....
घुसता येते??? हो.... कारण दिवसाचे दहा तास इथे कायम गर्दी असते. गर्दी अशी की एकही धक्का न लागता तुम्ही जाऊच शकत नाहीत भुलेश्वरमधून.
तर आपण चर्नीरोडकडून सुरुवात करुया.. ( कारण मी तिकडेच राहतो)
चर्नीरोडला उतरलात की पुर्वेला चर्चगेट बाजूला आणि ग्रँट रोड बाजूला दोन्ही कडे शेअर टॅक्सीवाले असतात. आठ नऊ रुपयात ते तुम्हाला कुंभारतुकड्यात नेऊन पोचवतात. पण हा प्रवास इतका लहान आहे की मग आपल्याला उगाच वाटतं की पैसे वाया गेले. कारण दहा वीस मिनीटांतच आपण चालत तिथे पोहचू शकतो. ठाकूरद्वार रोड ने चालत जाण्याचा एक आनंद वेगळा आहे. स्टेशनचा पुल उतरल्यावर पारश्यांची अग्यारी दिसते. तिथेच जरा पुढे गेलात की चंदनाचा सुगंध येतो. अस्सल चंदन तुम्हाला इथे मिळू शकेल. असंच पुढे पुढे जात तुम्हाला ठाकूरद्वार सिग्नल दिसेल. चारही बाजूला गोलाकार बिल्डिंग आणि मध्ये सिग्नल असा हा सुंदर सिग्नल आहे.
म्हणजे स्टेशनकडे पाठ असेल तर डाव्याबाजूला समोर सरस्वती निवासाची गोल बिल्डिंग ( यात राजेश खन्ना राहायचा) हीच्या खाली लिली वाईन्स, सत्कार हॉटेल आणि उजव्या बाजूला समोर पाठारे प्रभू हॉल ची बिल्डिंग तिच्या खाली ज्वेलरीचे दुकान, उजव्या बाजूला गोलाकार सनशाईन बेकरी, डाव्याबाजूला तशीच गोलाकार चंद्रमहाल बिल्डिंग तिच्या तळाला चंदू मिठाईवाला आहे.
असं एक युनिक कॉम्बिनेशन असलेला हा सिग्नल आहे.
तो ओलांडला की उजव्याबाजूला आयडीयल मिठाई ( इथे साबुदाणा वडा आणि पियूष खुप सुंदर मिळते, पण याची खरी ओळख तर माझ्यामते केशरी पेढे आणि वेगवेगळ्या प्रकारच्या बर्फ्या हीच आहे... गुलाब बर्फी तर अप्रतिम). बरोबर डाव्याबाजूला गोमांतक बिस्किट डेपो आणि त्याच्या मागे जुने विठ्ठल मंदिर. तसेच पुढे डाव्याबाजूला जगप्रसिद्ध मुगभाट येते.
आजूबाजूची दुकाने बघत बघत आपण जितेकर वाडीच्या समोर येऊन पोहचतो.
डावीकडे जितेकर वाडी आणि त्याच्यासमोर पुणेरी मिसळ उत्तम प्रकारे देणारे विनय हेल्थ होम ( मिसळ ही खासियत तर आहेच पण कोथींबीर वडी, पियूष, बटाटावडा असे एकामागोमाग एक अस्सल मराठी पदार्थ खायला तुम्हाला इथे मिळणारच) .
फणसवाडीच्या नाक्यावरच हे तिखट, झणझणीत.. विनय आहे. फणसवाडी ओलांडली की मग सुरु होतो कुंभारतुकडा. अवघ्या दहा पंधरा मिनीटात आपण तिथे पोहचतो. कुंभारतुकड्याच्या नाक्यावरच बाटा, स्वस्तिक आणि अजून पाच सहा चप्पल बुटांची दुकानं आहेत. भुलेश्वरची खासियत ही की दुकानाच्या आतला दुकानदार जेवढे कमवतो त्यापेक्षा जास्त त्याच्याबाहेर बसणारा फेरीवाला कमवतो. दोन चार पावलं पुढे गेलात की एक तिठा येतो. त्याचे नाव " जय अंबे चौक ". नवरात्रीत तिथे अंबा मातेचा उत्सव जोरदार केला जातो. तिथूनच डावीकडे " मुंबई पांजरापोळ " असा काळ्या पांढऱ्या रंगाचा बोर्ड तिथे तुम्हाला दिसेल.
या मुंबई पांजरापोळात तुम्हाला देवासंबंधी जी काही खरेदी करायची असेल ती करता येते. वेगवेगळ्या चुनऱ्या, मुकूट, पुजेचे साहीत्य, साड्या, खण, देवाचे दागिने... सर्व, त्यात आतमध्ये गोशाळा सुद्धा आहे. मण्यापासून टिकली पर्यंत आणि जोडव्यापासून मंगळसुत्रापर्यंत सर्व वस्तू तुम्हाला इथे मिळणारच. सोबत जरा शोधलं तर सावंतवाडीची लाकडी खेळणी सुद्धा आहेत तिथे. पांजरापोळच्या बाजूला जी गल्ली आहे त्या गल्लीत सर्व स्टीलच्या भांड्यांचे घाऊक तसेच किरकोळ विक्रेते आहेत. घाऊक गिऱ्हाईक म्हणून तुम्ही गेलात तर तुम्हाला वजनावर भांडी दिली जातात आणि किरकोळ ग्राहक म्हणून गेलात तर नगावर. बाळाला दुध पाजायच्या चमच्या पासून अगदी इंडक्शन शेगडी सुद्धा तसेच स्टीलच्या हंड्यापासून अगदी मोठ्या टाकीपर्यंत तुम्हाला इथे खरेदी करता येते.
या गल्लीत न जाता तुम्ही त्याच्या बाजुच्या रस्त्याने गेलात तर उजव्या बाजूला तुम्हाला चुनरी सेंटर दिसेल. विविध आकाराच्या, रंगाच्या आणि कलाकुसरीच्या ओढण्या आणि चुनऱ्या तुम्हाला इथे मिळतील. किंबहुना भुलेश्वरमध्ये घाऊक आणि किरकोळ हे दोन्ही व्यवहार चालत असल्याने तुम्ही खरेदी कशी करणार आहात यावर तुम्हाला भाव सांगितला जातो.
तुमची घासाघीस करण्याची क्षमता भुलेश्वरला पणाला लागते. कारण बाहेर १०० रुपयाला मिळणारी वस्तू तुम्हाला इथे ७० रुपयाची सांगितली जाते, आणि जर तुम्ही घासाघीस केलीत तर ती ४०-५० रुपयात सहज मिळुन जाते.
चुनरी सेंटर ओलांडले की मंदिरांची एक लाईनच सुरु होते..
जैन मंदिर त्या नंतर सामुद्रि मातेचे मंदिर आणि मग लालबावा हवेली बघत बघत आपल्याला आजूबाजूला रस्त्यावरचे स्टॉल दिसायला लागतात.
मागची दुकान तीच असली तरी रस्त्यावरचे स्टॉल मात्र वेळेनूसार बदलतात. सकाळी ५ वाजता भुलेश्वर उठतं...
भाजीपाला, फळांच्या गाड्या येतात. सहा साडेसहा पर्यंत भाजी खरेदीसाठी लोक यायला सुरु होतात. रस्त्याच्या दोन्ही बाजूला हे भाजीविक्रेते टोपल्यांमधून सर्व प्रकारची भाजी विकतात.
आजकाल फॉरेनच्या भाज्या सुद्धा इथे मिळू लागल्यात. या भागातल्या सर्व रहिवाश्यांची जेवणाची पुर्वतयारी या भुलेश्वरच्या सकाळच्या भाजी बाजारामधूनच होते. संपूर्ण भुलेश्वर सकाळी ५ ते ११ भाजी मार्केट बनते. बाकी व्यवहार सकाळी ११ वाजल्यानंतरच सुरु होतात.
तर...
सुरुवातीला छोटे छोटे पिना, टिकल्या, हेअरबँड, क्लिप्स असे झाल्यावर पुढे बांगड्यांचे स्टॉल्स दिसतात. अत्यंत कमी किंमतीत हव्या त्या डिझाईनच्या बांगड्या, आपापल्या मापानुसार ते विक्रेते पटकन काढून देतात. अगदी दहा रुपयाच्या बांगडी पासून दोन अडीच हजाराचे बांगड्यांचे सेटसुद्धा ते बनवून देतात. या स्टॉल च्या बरोबर मागे दोन तीन डिझायनर बांगड्यांची दुकानं आहेत. आपली साडी घेऊन यावी त्याला मॅच होईल असा बांगड्यांचा सेट ते बनवून देतात. कमीत कमी पाचशे पासून सुरु होणारे हे सेट जास्तीत जास्त कितीही किंमतीवर जाऊ शकतात.
कारण बाहेर स्टॉलवर मिळणारी बांगडी थंडगार एसीची हवा खाल्यावर जरा जास्तच सुंदर आणि महाग होते... ही वस्तूस्थिती आहे.. पण प्रत्येकाच्या कुवतीनुसार जो तो विचार करतो. छान मर्सिडीज गाडीतून उतरणारी बाई जर रस्त्यावरच्या स्टॉल वर खरेदी करताना दिसली तर कसे वाटेल?
सर्वांना सामावून घेणारे हे भुलेश्वर आहे.
या बांगड्यांच्या दुकानानंतर तुम्हाला समोर दिसेल तो कबूतरखाना.
कबूतरखान्याजवळ गेलात की तुम्हाला त्या ठिकाणी समोर दोन रस्ते दिसतील... एक उजव्या हाताकडे जाणारा रस्ता जो रामवाडी कडे जातो आणि दुसरा समोर भोईवाड्यांकडे...
आपण आधी रामवाडीकडे फिरुन येऊ....
कबूतरखान्याच्या सर्कलला असणारी दुकान पाहीली की लक्षात येतं की रस्त्यावर काहीही मिळू शकत. अगदी मेहंदीच्या कोनापासून, इंपोर्टेड घड्याळापर्यंत आणि लहान मुलांच्या कपड्यापर्यंत सर्व या सर्कललाच मिळतील. अगदी डोळ्याच्या आरोग्यासाठी उपयोगी असलेले गव्हाचे तृण सुद्धा इथे विकत मिळते. याच सर्कलला तुम्हाला वर्षभर मातीची मडकी व इतर भांडी, शेणाच्या गोवऱ्या, दिवे तवे, चुली मिळतात.
हे सर्कल चहुबाजूंनी विक्रेत्यांनी घेरलेले आहे. हे विक्रेते तिथेच रस्त्यावर राहणारे आहेत. त्यांची लहान मुलं तिथेच असतात.. बायका मेहंदी वगैरे विकतात आणि पुरुष बाकी वस्तू.
तर.. रामवाडीकडे जायच्या रस्त्याने गेलो की डाव्या हाताला दोन क्रॉकरीची दुकानं दिसतात. सुंदर सुंदर काचेची भांडी बघतानाच मन भरुन येते. अगदी त्या दुकानासमोरच रस्त्यावर कप - बशी, मग अशा वस्तू घेऊन बसलेला एकजण दिसतो. चांगल्या असतात त्याच्याकडे वस्तू. दुकानात सेट पद्धतीने घ्याव्या लागणाऱ्या कप बश्या इकडे हव्या तशा घेऊ शकतो. अगदी बोन चायनाचे सेट सुद्धा याच्याकडे असतात.
फक्त घेताना तपासून घ्याव्या कारण रस्त्यावर असल्याने त्या थोड्याफार डॅमेज असायची शक्यता असते. बरोबर उजवीकडे लहान मुलांचे कपडे विकणारे आणि लेस वाले आहेत.
पाच सेंटीमीटर ते अगदी दोन फुट जाडीची, वेगवेगळ्या रंगाच्या, डिझाईनच्या लेस तुम्हाला एकत्र पाहायला मिळतात. इथेसुद्धा घाऊक आणि किरकोळ पद्धतीने व्यापार चालतो. पुर्ण रोल घेतल्यास भाव वेगळा आणि एक मीटर दोन मीटर घेतल्यास भाव वेगळा अगदी वीस रुपये मीटर पासून पाचशे रुपये मीटर पर्यंतच्या लेस सुद्धा मिळतील इथे. या लेस साड्यांच्या बॉर्डर आणि इतर सुशोभिकरणाला वापरतात. ही दुकान संपली की पुढे डिझायनर ड्रेसेस आणि साड्यांची दुकाने दिसू लागतात. या दुकानांत अगदी पाचशे पासून पार लाखापर्यंतचे जरदोसी, मिररवर्क, केलेले अत्यंत सुंदर असे ड्रेसेस आणि उत्तम कलाकुसरीच्या साड्यांची वाईड रेंज पाहायला मिळते. लग्न आणि पार्टीच्या खरेदीसाठी ही दुकाने सर्वोत्तम म्हटली पाहीजे. या दुकानांच्या बाहेर रस्त्यावरही ड्रेस विकले जातात पाचशे पासून दोन अडीच हजारात चांगले ड्रेस मिळतात. मटेरियल मध्ये फरक असतोच. या दुकानांच्या समोर रस्त्यापलिकडे एक दोन लेडीज बॅग, पर्स वाले बसतात. अगदी लेटेस्ट डिजाइन, स्टाइल आणि माफक दरात या पर्स आणि बॅगा मिळतात. त्यांच्या जरा पुढे नेलपेंट, लिपस्टिक, हेअरबँड, क्लिप्स अशा वस्तूंचे दोन तीन स्टॉल दिसतात. तिथे असणाऱ्या वस्तू बहुतेक कॉपी असतात. मोठ्या ब्रँडची कॉपी असते. परंतू तरीही त्यांची खरेदी मोठ्या प्रमाणात केली जाते हे विशेष. पुढे रस्त्यावरच चप्पलांची दुकाने दिसतात. अगदी शंभर रुपयांपासून चप्पल तिथे मिळुन जाते. चायनाच्या चपलांसोबत मुंबईत धारावी वगैरे बाजूला बनणाऱ्या चपला तिथे ढिगांनी ठेवलेल्या दिसतात. " लाडू बेटीजी का मंदिर " नावाच्या एका चकचकीत मंदिरासमोर चप्पल बघत असताना तुम्हाला अचानक वेगळाच सुगंध येईल..
भेळपुरी, डोसे, वेफर्स आणि मसाला पापड...
हो बरोबर.. भुलेश्वरची खाऊ गल्ली.. खरंतर हिचे नाव भास्कर गल्ली परंतू खवय्यांनी तिला खाऊ गल्ली करुन टाकलं. डोसे खाणारे अनेक लोक पाहीले की आपल्याही तोंडाला पाणी सुटतं. मग आपण आपोआपच खाऊ गल्लीत घुसतो. नाक्यावरच उसाचा रस वाला त्याच्या बाजूला डोसे वाला, पुढे पाणीपुरी, भेळपुरी, मसाला पापड, दाबेली असे रांगेने दहा बारा स्टॉल.
मसाला पापड हा पदार्थ या भागात फार आवडीने खाल्ला जातो.
खिचियां पापड म्हणून ओळखला जातो हा पापड. साधारण पापडापेक्षा थोडा जाडसर पण वेगळ्या चवीचा. त्यावर कांदा, टॉमेटो, तिखट गोड चटणी आणि वरतून नायलॉन शेव... देतानाच तुकडे करुन दिल्याने तो खायला सुद्धा अगदी सोप्पा. इतर पदार्थही छान असतात पण काही जागांची एक खासियत असते ती इथे हे मसाला पापड..
खाऊ गल्लीमधून मनसोक्त हादडून झाले की पुन्हा आपण भुलेश्वर च्या बाकी सफरीला सुरुवात करतो रामवाडीकडे जाणाऱ्या या रस्त्यावर पुढे गृहोपयोगी अशी भांडी जसे की मग, भांडी घासण्याच्या किश्या, वेगवेगळे ब्रश, स्क्रबर, फिनाइल, डांबराच्या गोळ्या, अशी दुकाने पुढे सलग दिसतात.
मध्येच एखादे इमीटेशन दागिने घेऊन बसलेला फेरीवालासुद्धा दिसेल तर कुठे मध्येच एखादा फळविक्रेता सुद्धा दिसेल. "आदर्श हॉटेल" दिसले की समजायचे इथे भुलेश्वरची ही बाजू संपली. मग पुन्हा मागे जात पुन्हा स्टॉल बघत कबूतरखान्याचा सर्कल गाठायचा.
आता भोईवाड्यांकडे जाणारा रस्ता पकडावा. सर्कलवरच पोळपाटांचे दुकान दिसेल. सर्व प्रकारची पोळपाट लाटणी तिथे मिळणारच.. पुर्वी त्या दुकानात फक्त पोळपाट, लाटणी, दांड्या ( नवरात्रीच्या) याच वस्तु मिळायच्या.. परंतू आता अपग्रेड होऊन त्या दुकानात इतरही वस्तू जसे की जार, फ्लास्क, लहान मुलांचे डब्बे, वॉटर बॉटल अशा वस्तूंची मोठी रेंज पहायला मिळते. त्याच्या बरोबर समोर नाना सुपारीवाला नावाचे मसाले आणि सुपारीचे दुकान फार पुर्वीपासून आहे. समोर इमीटेशन ज्वेलरीचे दागिने, बँगल्स घेऊन विकणारे स्टॉल लागून आहेत. कुठेतरी मध्येच लहान मुलांच्या टोप्या, टोपरी, स्कार्फ घेऊन बसलेला फेरीवाला दिसेल तर मध्येच एखादा दहा रुपये पॅकेट ने मुखवास विकणारा दिसेल.
दक्षिण मुंबईतले मिठाईचे एक अत्यंत प्रसिद्ध दुकान " मोहनलाल एस. मिठाईवाला " तुम्हाला दिसेल. मोहनलालचा हलवा अप्रतिम असतो. वेगवेगळ्या फ्लेवर मध्ये मिळतो. सोबतच नारळी पेढा सुद्धा जबरदस्त... वरुन नारळी पाक आणि आत गुलकंद आणि ड्रायफ्रूट हे कॉम्बिनेशन तुम्हाला इतर कुठेही शोधून सापडणार नाही.
इथे आल्यावर तुमच्या लक्षात येईल की भुलेश्वर या नावात देवाचे नाव आहे तर भुलेश्वराचे देऊळ का नाही अजून आले.
खरंतर तिथून मागे वळून पाहीलंत तर लाल दगडातले राम मंदिर तुम्हाला कबूतरखान्याजवळ दिसेल. " श्रीराम मंदिर" असे त्याच्या दर्शनी भागात कोरवलेले दिसते ... आता तुम्हाला दर दोन बिल्डिंगनंतर मंदिरे दिसायला सुरुवात होतील. मुळातच हा मुंबादेवीकडे जाणारा रस्ता त्यामुळे या रस्त्यावर मंदिरे बांधली गेली आणि पुढे जाऊन त्या मंदिरांवरच बिल्डिंगी उभारल्या गेल्या.
मंदिर खाली तशीच राहीली, वर चार पाच मजले चढले. तर काही मंदिर वर गेली आणि खाली दुकान आली. अंबा मातेचं मंदिर, लक्ष्मी नारायण मंदिर, महादेव मंदिर, पंचमुखी हनुमानाचे मंदिर, कृष्ण प्रणामी मंदिर, अशी लागोपाठ एक दोन बिल्डिंगनंतर एक अशी मंदिरे येतात. ही सर्व मंदिरे आजही चांगल्या अवस्थेत आहेत. पुजा -अर्चा व्यवस्थित होते. दोन्ही बाजूची दुकाने न्याहाळत आपण पोहचतो ते जलाराम बाप्पा चौकात. खरंतर इथेच भुलेश्वराचे म्हणजे शिवशंकराचे मंदिर आहे उजव्या बाजूला. आणि डाव्याबाजूला अगदी डावीकडे फुलगल्ली दिसते. जुनी फुलगल्ली आणि नवी फुलगल्ली
पुर्वी इथून फुलांचा मोठा व्यवसाय व्हायचा. गोंडा, गुलाब, सायली, सोनचाफा अशी वेगवेगळी फुलं आणि त्यासोबत फुलांचे हार बनतात तिथे अगदी बुके सुद्धा मिळतात बनवून. परंतू आता अनेक फुलवाले इथून दुकाने सोडून गेले.
त्यांच्या जागी इमीटेशन ज्वेलरीची दुकाने आलीत. फुलगल्लीमधून एक रस्ता पुन्हा मागे येऊन कबूतरखान्याजवळ येतो तर दुसरा रस्ता चांदिगल्ली मध्ये जातो. फुलगल्लीमधून चक्कर मारुन पुन्हा जलाराम बाप्पा चौकात आल्यावर समोर दिसणाऱ्या गल्ली चे नाव आहे तिसरा भोईवाडा..
तिसरा भोईवाडा, दुसरा भोईवाडा आणि पहिला भोईवाडा. मुंबादेवी मंदिरात जे पालखीचे भोई होते त्यांची वस्ती या भोईवाड्यांमध्ये होती. त्यावरुनच या तिन्ही गल्ल्यांची नावे पडलीत. आपल्याला हा क्रम उलटा वाटला तरी मुंबादेवी मंदिराकडून तो बरोबर आहे.
तिसऱ्या भोईवाडा हे सध्या मुंबईतलंच नव्हे तर संपूर्ण भारतातलं इमीटेशन ज्वेलरीचे सर्वात मोठे मार्केट बनले आहे. संपूर्ण गल्लीत अगदी तिसऱ्या चौथ्या मजल्यापर्यंत इमीटेशन ज्वेलरीची दुकाने आहेत. ही संपूर्णपणे घाऊक पद्धतीने काम करणारी दुकाने आहेत. या दुकानात जाऊन खरेदी करायची असल्यास तुम्हाला किमान पाच दहा हजाराची खरेदी करावीच लागते. कारण इथे बॉक्स टू बॉक्स विक्री होते. नाही बोलायला लहान लहान बाकडे असलेली दुकाने प्रत्येक बिल्डिंग बाहेर आहेत. तिथे सुद्धा पॅकेट वरच माल दिला जातो. किमान दोन चार हजार तरी बिल बनतेच. इमीटेशन ज्वेलरी म्हणजे अगदी बिंदी पासून बांगड्या, गळ्यातले सेट, कानातले, रिबीन्स वगैरे सर्व प्रकार. या गल्लीच्या नाक्यावरच चौकाच्या बाजूला वेगवेगळ्या प्रकारचे बिड्स, टिकल्या यांची दुकानं आहेत. त्या नंतर पुढे डाव्याबाजूला चांदिगल्ली येते..
पुर्वी इथे सर्व चांदिची दुकाने असायची आता चार पाच सोडली तर बाकी सर्व इमीटेशन ज्वेलरीमय झालंय. या चांदिगल्लीत " मोटा मंदिर " हे श्रीकृष्णाचे मंदिर आहे आत गोशाळा सुद्धा आहे.
मंदिर परिसर भव्य आहे, शंभर एक गाईंची गोशाळा म्हणजे पसारा केवढा असेल याचा अंदाज काढा. या गल्लीमधून पुढे गेल्यावर एक अंबा मातेचे मंदिर दिसते. ते खाजगी मंदिर आहे. पण सुंदर आहे. पाच दहा पावलांवर एक " कल्हई " वाला दिसतो. कल्हई लावणारे आज काल दिसत नाही कुठे पण हा इथे दुकान लावून बसलेला दिसतो कारण त्याच्या पलिकडे पांजरापोळ ची गल्ली येऊन मिळते.. भांड्याना कल्हई लावायला याच्याकडे भरपूर काम असते.
पुन्हा मागे वळून तिसऱ्या भोईवाड्यात आल्यावर या मार्केटची व्याप्ती कळते.. एकावर एक चारपाच पार्सल नेणारे पाटीवाले किंवा हमाल दिसले तर मनुष्य एवढे वजन कसे उचलत असेल हा प्रश्न पडतो. एक एका हातगाडीवर टेम्पो भरेल इतका माल नेणारे हातगाडीवाले या गर्दीतून वाट काढत कसे नेतात हे सुद्धा पाहण्यासारखे आहे.
या दुकानांच्या समोर सुद्धा पानवाले, भेळपुरीवाले, चणे शेंगदाणे विकणारे दिसतात. यातल्या प्रत्येक दुकानाची दिवसाची उलाढाल लाखाच्या वरच असते. पुर्वी या व्यवसायात सिंधी आणि पंजाबी लोक मोठ्या प्रमाणात होते, परंतू आता मारवाडी लोकांनी हा व्यवसाय काबीज केला आहे. प्रत्येक बिल्डिंग मध्ये सत्तर ऐंशी दुकाने अशा साधारण वीस पंचवीस बिल्डिंग..
गल्ली संपताना पुन्हा एक मंदिर आहे.
समोर गुलालवाडी दिसते. गुलालवाडी ही संपुर्ण मेटल व्यवसायाने भरलेली गल्ली आहे. तिसऱ्या भोईवाड्यातून गुलालवाडीतून उजवीकडे वळलात की ही मेटलची दुकाने दिसतात.
दोन बिल्डिंग पार केल्यावर तुम्हाला दुसरा भोईवाडा दिसेल नाक्यावरच सरबत, ज्यूस, वडापाव, भेळ सँडविच चे स्टॉल दिसतील गल्लीत आत घूसलात की दोन्ही बाजूला पुन्हा ज्वेलरीची दुकाने. तिसऱ्या भोईवाड्यात किमान काही दुकाने किरकोळ विक्री करणारी दिसतात परंतू दुसऱ्या भोईवाडा मात्र संपुर्णतः घावूक विक्रीसाठीच आहे. इथे लोकांपेक्षा हातगाड्यांची गर्दी जास्त. याच भोईवाड्यात आंगडीयांची भरपूर दुकाने आहेत. आंगडीया म्हणजे काय हे सोप्या शब्दात सांगायचे तर मनीआर्डरवाले...
करोंडोंचा व्यवहार एका छोट्या कागदावरुन होतो. सर्व विश्वासाचा व्यवहार असतो. आमचे दुकान सुद्धा याच गल्लीत आहे. या दुसऱ्या भोईवाड्याच्या शेवटी एक मंडई दिसते..." बृहन्मुंबई महानगरपालिका मंडई "
खरंतर ही मंडई भाजीपाला आणि फळांची पण तिथेही इमीटेशन ज्वेलरीने शिरकाव केलाय. अवाढव्य दुकाने आणि त्यांच्या शोकेस ला लावलेले दागिने बघत बघत आपण कधी गल्लीच्या बाहेर येतो ते कळतंच नाही. बाहेर आल्यावर कळते की आपण एक चक्र पुर्ण केलंय कारण उजव्या हाताला पुन्हा फुलगल्ली दिसते. समोरच " मोहनलाल एस मिठाईवाल्याचे दुसरे दुकान दिसते. त्याच्या बाजूला " द्वारकादास बटाटावाला " यांचे चटई, पायपुसणे, ब्रश, टॉवेल, इतर स्वच्छतेसाठी लागणाऱ्या वस्तूंचे दुकान दिसेल. डावीकडे वळल्यावर समोरच " ज्वेल वर्ल्ड " नावाची भली मोठी बिल्डिंग दिसेल. हे पुर्वीचे कॉटन एक्सचेंज..
परंतू त्यापूर्वी पुन्हा खाद्यपदार्थांचा सुवास यायला सुरुवात होते कारण पहिल्या भोईवाड्याच्या तोंडावर पुलाव, पावभाजी, डोसे, भेळपुरी पाणीपुरी यांचे ठेले दिसतात.
पहिला भोईवाडा हा अजून रहिवासी लोकांकडेच आहे कारण एका बाजुला भांडी मार्केट ची मागची बाजू असल्याने तिथे दुकाने बनणे शक्य नाही आणि ती गल्ली सुद्धा खुप लहान आहे.
एक महत्वाची गोष्ट म्हणजे.. या तिन्ही भोईवाड्यांमध्ये तिसऱ्या चौथ्या मजल्यापर्यंत इमीटेशन पोहचले असले तरी वरच्या बहुतेक सर्व मजल्यांवर सोन्याच्या कारागिरीची कामे चालतात.
झवेरी बाजार रस्त्याच्या पलिकडेच असल्याने त्या दुकानाचे कारागिर या परिसरातच चौथ्या मजल्यावर पसरले आहेत. धुराचे काम असल्याने ते सहसा वरच राहणे पसंत करतात. भुलेश्वरच्या या टोकाला शेवटला असणारी गल्ली म्हणजे " फोपळवाडी " या गल्लीतसुद्धा अधिकाअधिक सोन्याच्या कामाचे कारखाने आहेत.
भुलेश्वरच्या या टोकावर " सुरती " नावाचे एक रेस्टोरेंट आहे, नेहमीच गजबजलेले.. कारण अत्यंत स्वस्त किंमतीत पोट भरण्यासाठी हे रेस्टोरेंट खरोखरच चांगले आहे...
पुरी भाजी हे इथले स्पेशल आहे. बाकी पदार्थ सुद्धा सुरेख असतात.
कपडा मार्केट, झवेरी बाजार, भांडी मार्केट, स्टेशनरी मार्केट, लोहारचाळीचे इलेक्ट्रिक मार्केट, क्रॉफर्ड मार्केट ही सर्व मार्केट याच्या आजूबाजूलाच असल्याने या भुलेश्वरला एक अनन्यसाधारण महत्व आहे. ...
त्यामुळेच इथल्या जागांची किंमत सुद्धा दिवसेंदिवस वाढत जाते आहे... सध्या दोन पाय जवळ ठेवून जर तुम्ही उभे राहीलात तर... " सव्वा लाखावर " उभे आहात असे समजावे.
तर इथे आपली भुलेश्वरची सफर पुर्ण होते.
लहानपणापासून हा परिसर फिरत असल्याने याच्या प्रत्येक कोपरा कोपरा माहीत आहे. तरीही खुप काही सांगायचे राहीलंय...
पंचायत वाडीचे भाजीमार्केट, भगतवाडीतले ड्रेसवाले, रविवारी भरणारे तिसऱ्या भोईवाड्यातले " धक्का मार्केट ". हा विभाग आता गजबजाटीचा असला तरी रविवारी दुपारनंतर इथल्या वाड्यांमध्ये शुकशुकाट असतो. मोजकी राहीलेले रहिवाशी आणि रविवारची सुट्टी मिळालेले बंगाली कारीगर क्रिकेट खेळताना दिसतात.
पण एक आहे. एवढ्या गर्दीत सुद्धा भुलेश्वरमध्ये एखाद्याला लागलं वगैरे तर मदतीला भरपूर माणसं येतात.
" भुलेश्वरच्या भूलभुलैयात.. माणूसकी अजूनही तिची खास जागा राखून आहे "
हा लेख प्रतिलिपी.कॉम वर उपलब्ध आहे
http://mr.pratilipi.com/biz-sanjay/bhuleshwar
- बिझ सं जय ( ३० ऑगस्ट, २०१६)
सतत गजबजलेला आणि सर्वत्र मंदिराचा दक्षिण मुंबईतला अत्यंत लोकप्रिय विभाग म्हणजे भुलेश्वर..
हा भाग मुंबईकरांचा खरेदीसाठीचा लाडका आहे म्हटलं तरी चुकीचं नाही, कारण जीवनावश्यक असणाऱ्या सर्व वस्तू या भागात मिळतात.
मुंबादेवी मंदिर... ज्यात असलेल्या मुंबादेवी वरुन मुंबईचे नामकरण झालं तिच्या अगदी बाजूला असलेल्या भुलेश्वरला जाण्यासाठी अनेक रस्ते आहेत. तसा हा भाग मध्यभागी असल्याने पश्चिम रेल्वेने चर्नीरोडला उतरुन, ठाकूरद्वार सिग्नल वरुन सरळ चालत आलात की थेट कुंभारतुकडा तिठ्यावर येता तुम्ही. कुंभारतुकड्यापासूनच भुलेश्वर सुरु होतं आता. सिपी टँक कडूनही एक रस्ता येतो तो सुध्दा कुंभारतुकड्यावरच मिळतो म्हणजे बस किंवा टॅक्सीने येणारे याच मार्गाने भुलेश्वरला येतात.
सेंट्रल रेल्वे वरुन आलात तर मशिद बंदर स्टेशनावरुन चालत मुंबादेवीच्या शेजारुन पायधुनी वरुन भुलेश्वरला घुसता येते....
घुसता येते??? हो.... कारण दिवसाचे दहा तास इथे कायम गर्दी असते. गर्दी अशी की एकही धक्का न लागता तुम्ही जाऊच शकत नाहीत भुलेश्वरमधून.
तर आपण चर्नीरोडकडून सुरुवात करुया.. ( कारण मी तिकडेच राहतो)
चर्नीरोडला उतरलात की पुर्वेला चर्चगेट बाजूला आणि ग्रँट रोड बाजूला दोन्ही कडे शेअर टॅक्सीवाले असतात. आठ नऊ रुपयात ते तुम्हाला कुंभारतुकड्यात नेऊन पोचवतात. पण हा प्रवास इतका लहान आहे की मग आपल्याला उगाच वाटतं की पैसे वाया गेले. कारण दहा वीस मिनीटांतच आपण चालत तिथे पोहचू शकतो. ठाकूरद्वार रोड ने चालत जाण्याचा एक आनंद वेगळा आहे. स्टेशनचा पुल उतरल्यावर पारश्यांची अग्यारी दिसते. तिथेच जरा पुढे गेलात की चंदनाचा सुगंध येतो. अस्सल चंदन तुम्हाला इथे मिळू शकेल. असंच पुढे पुढे जात तुम्हाला ठाकूरद्वार सिग्नल दिसेल. चारही बाजूला गोलाकार बिल्डिंग आणि मध्ये सिग्नल असा हा सुंदर सिग्नल आहे.
म्हणजे स्टेशनकडे पाठ असेल तर डाव्याबाजूला समोर सरस्वती निवासाची गोल बिल्डिंग ( यात राजेश खन्ना राहायचा) हीच्या खाली लिली वाईन्स, सत्कार हॉटेल आणि उजव्या बाजूला समोर पाठारे प्रभू हॉल ची बिल्डिंग तिच्या खाली ज्वेलरीचे दुकान, उजव्या बाजूला गोलाकार सनशाईन बेकरी, डाव्याबाजूला तशीच गोलाकार चंद्रमहाल बिल्डिंग तिच्या तळाला चंदू मिठाईवाला आहे.
असं एक युनिक कॉम्बिनेशन असलेला हा सिग्नल आहे.
तो ओलांडला की उजव्याबाजूला आयडीयल मिठाई ( इथे साबुदाणा वडा आणि पियूष खुप सुंदर मिळते, पण याची खरी ओळख तर माझ्यामते केशरी पेढे आणि वेगवेगळ्या प्रकारच्या बर्फ्या हीच आहे... गुलाब बर्फी तर अप्रतिम). बरोबर डाव्याबाजूला गोमांतक बिस्किट डेपो आणि त्याच्या मागे जुने विठ्ठल मंदिर. तसेच पुढे डाव्याबाजूला जगप्रसिद्ध मुगभाट येते.
आजूबाजूची दुकाने बघत बघत आपण जितेकर वाडीच्या समोर येऊन पोहचतो.
डावीकडे जितेकर वाडी आणि त्याच्यासमोर पुणेरी मिसळ उत्तम प्रकारे देणारे विनय हेल्थ होम ( मिसळ ही खासियत तर आहेच पण कोथींबीर वडी, पियूष, बटाटावडा असे एकामागोमाग एक अस्सल मराठी पदार्थ खायला तुम्हाला इथे मिळणारच) .
फणसवाडीच्या नाक्यावरच हे तिखट, झणझणीत.. विनय आहे. फणसवाडी ओलांडली की मग सुरु होतो कुंभारतुकडा. अवघ्या दहा पंधरा मिनीटात आपण तिथे पोहचतो. कुंभारतुकड्याच्या नाक्यावरच बाटा, स्वस्तिक आणि अजून पाच सहा चप्पल बुटांची दुकानं आहेत. भुलेश्वरची खासियत ही की दुकानाच्या आतला दुकानदार जेवढे कमवतो त्यापेक्षा जास्त त्याच्याबाहेर बसणारा फेरीवाला कमवतो. दोन चार पावलं पुढे गेलात की एक तिठा येतो. त्याचे नाव " जय अंबे चौक ". नवरात्रीत तिथे अंबा मातेचा उत्सव जोरदार केला जातो. तिथूनच डावीकडे " मुंबई पांजरापोळ " असा काळ्या पांढऱ्या रंगाचा बोर्ड तिथे तुम्हाला दिसेल.
या मुंबई पांजरापोळात तुम्हाला देवासंबंधी जी काही खरेदी करायची असेल ती करता येते. वेगवेगळ्या चुनऱ्या, मुकूट, पुजेचे साहीत्य, साड्या, खण, देवाचे दागिने... सर्व, त्यात आतमध्ये गोशाळा सुद्धा आहे. मण्यापासून टिकली पर्यंत आणि जोडव्यापासून मंगळसुत्रापर्यंत सर्व वस्तू तुम्हाला इथे मिळणारच. सोबत जरा शोधलं तर सावंतवाडीची लाकडी खेळणी सुद्धा आहेत तिथे. पांजरापोळच्या बाजूला जी गल्ली आहे त्या गल्लीत सर्व स्टीलच्या भांड्यांचे घाऊक तसेच किरकोळ विक्रेते आहेत. घाऊक गिऱ्हाईक म्हणून तुम्ही गेलात तर तुम्हाला वजनावर भांडी दिली जातात आणि किरकोळ ग्राहक म्हणून गेलात तर नगावर. बाळाला दुध पाजायच्या चमच्या पासून अगदी इंडक्शन शेगडी सुद्धा तसेच स्टीलच्या हंड्यापासून अगदी मोठ्या टाकीपर्यंत तुम्हाला इथे खरेदी करता येते.
या गल्लीत न जाता तुम्ही त्याच्या बाजुच्या रस्त्याने गेलात तर उजव्या बाजूला तुम्हाला चुनरी सेंटर दिसेल. विविध आकाराच्या, रंगाच्या आणि कलाकुसरीच्या ओढण्या आणि चुनऱ्या तुम्हाला इथे मिळतील. किंबहुना भुलेश्वरमध्ये घाऊक आणि किरकोळ हे दोन्ही व्यवहार चालत असल्याने तुम्ही खरेदी कशी करणार आहात यावर तुम्हाला भाव सांगितला जातो.
तुमची घासाघीस करण्याची क्षमता भुलेश्वरला पणाला लागते. कारण बाहेर १०० रुपयाला मिळणारी वस्तू तुम्हाला इथे ७० रुपयाची सांगितली जाते, आणि जर तुम्ही घासाघीस केलीत तर ती ४०-५० रुपयात सहज मिळुन जाते.
चुनरी सेंटर ओलांडले की मंदिरांची एक लाईनच सुरु होते..
जैन मंदिर त्या नंतर सामुद्रि मातेचे मंदिर आणि मग लालबावा हवेली बघत बघत आपल्याला आजूबाजूला रस्त्यावरचे स्टॉल दिसायला लागतात.
मागची दुकान तीच असली तरी रस्त्यावरचे स्टॉल मात्र वेळेनूसार बदलतात. सकाळी ५ वाजता भुलेश्वर उठतं...
भाजीपाला, फळांच्या गाड्या येतात. सहा साडेसहा पर्यंत भाजी खरेदीसाठी लोक यायला सुरु होतात. रस्त्याच्या दोन्ही बाजूला हे भाजीविक्रेते टोपल्यांमधून सर्व प्रकारची भाजी विकतात.
आजकाल फॉरेनच्या भाज्या सुद्धा इथे मिळू लागल्यात. या भागातल्या सर्व रहिवाश्यांची जेवणाची पुर्वतयारी या भुलेश्वरच्या सकाळच्या भाजी बाजारामधूनच होते. संपूर्ण भुलेश्वर सकाळी ५ ते ११ भाजी मार्केट बनते. बाकी व्यवहार सकाळी ११ वाजल्यानंतरच सुरु होतात.
तर...
सुरुवातीला छोटे छोटे पिना, टिकल्या, हेअरबँड, क्लिप्स असे झाल्यावर पुढे बांगड्यांचे स्टॉल्स दिसतात. अत्यंत कमी किंमतीत हव्या त्या डिझाईनच्या बांगड्या, आपापल्या मापानुसार ते विक्रेते पटकन काढून देतात. अगदी दहा रुपयाच्या बांगडी पासून दोन अडीच हजाराचे बांगड्यांचे सेटसुद्धा ते बनवून देतात. या स्टॉल च्या बरोबर मागे दोन तीन डिझायनर बांगड्यांची दुकानं आहेत. आपली साडी घेऊन यावी त्याला मॅच होईल असा बांगड्यांचा सेट ते बनवून देतात. कमीत कमी पाचशे पासून सुरु होणारे हे सेट जास्तीत जास्त कितीही किंमतीवर जाऊ शकतात.
कारण बाहेर स्टॉलवर मिळणारी बांगडी थंडगार एसीची हवा खाल्यावर जरा जास्तच सुंदर आणि महाग होते... ही वस्तूस्थिती आहे.. पण प्रत्येकाच्या कुवतीनुसार जो तो विचार करतो. छान मर्सिडीज गाडीतून उतरणारी बाई जर रस्त्यावरच्या स्टॉल वर खरेदी करताना दिसली तर कसे वाटेल?
सर्वांना सामावून घेणारे हे भुलेश्वर आहे.
या बांगड्यांच्या दुकानानंतर तुम्हाला समोर दिसेल तो कबूतरखाना.
कबूतरखान्याजवळ गेलात की तुम्हाला त्या ठिकाणी समोर दोन रस्ते दिसतील... एक उजव्या हाताकडे जाणारा रस्ता जो रामवाडी कडे जातो आणि दुसरा समोर भोईवाड्यांकडे...
आपण आधी रामवाडीकडे फिरुन येऊ....
कबूतरखान्याच्या सर्कलला असणारी दुकान पाहीली की लक्षात येतं की रस्त्यावर काहीही मिळू शकत. अगदी मेहंदीच्या कोनापासून, इंपोर्टेड घड्याळापर्यंत आणि लहान मुलांच्या कपड्यापर्यंत सर्व या सर्कललाच मिळतील. अगदी डोळ्याच्या आरोग्यासाठी उपयोगी असलेले गव्हाचे तृण सुद्धा इथे विकत मिळते. याच सर्कलला तुम्हाला वर्षभर मातीची मडकी व इतर भांडी, शेणाच्या गोवऱ्या, दिवे तवे, चुली मिळतात.
हे सर्कल चहुबाजूंनी विक्रेत्यांनी घेरलेले आहे. हे विक्रेते तिथेच रस्त्यावर राहणारे आहेत. त्यांची लहान मुलं तिथेच असतात.. बायका मेहंदी वगैरे विकतात आणि पुरुष बाकी वस्तू.
तर.. रामवाडीकडे जायच्या रस्त्याने गेलो की डाव्या हाताला दोन क्रॉकरीची दुकानं दिसतात. सुंदर सुंदर काचेची भांडी बघतानाच मन भरुन येते. अगदी त्या दुकानासमोरच रस्त्यावर कप - बशी, मग अशा वस्तू घेऊन बसलेला एकजण दिसतो. चांगल्या असतात त्याच्याकडे वस्तू. दुकानात सेट पद्धतीने घ्याव्या लागणाऱ्या कप बश्या इकडे हव्या तशा घेऊ शकतो. अगदी बोन चायनाचे सेट सुद्धा याच्याकडे असतात.
फक्त घेताना तपासून घ्याव्या कारण रस्त्यावर असल्याने त्या थोड्याफार डॅमेज असायची शक्यता असते. बरोबर उजवीकडे लहान मुलांचे कपडे विकणारे आणि लेस वाले आहेत.
पाच सेंटीमीटर ते अगदी दोन फुट जाडीची, वेगवेगळ्या रंगाच्या, डिझाईनच्या लेस तुम्हाला एकत्र पाहायला मिळतात. इथेसुद्धा घाऊक आणि किरकोळ पद्धतीने व्यापार चालतो. पुर्ण रोल घेतल्यास भाव वेगळा आणि एक मीटर दोन मीटर घेतल्यास भाव वेगळा अगदी वीस रुपये मीटर पासून पाचशे रुपये मीटर पर्यंतच्या लेस सुद्धा मिळतील इथे. या लेस साड्यांच्या बॉर्डर आणि इतर सुशोभिकरणाला वापरतात. ही दुकान संपली की पुढे डिझायनर ड्रेसेस आणि साड्यांची दुकाने दिसू लागतात. या दुकानांत अगदी पाचशे पासून पार लाखापर्यंतचे जरदोसी, मिररवर्क, केलेले अत्यंत सुंदर असे ड्रेसेस आणि उत्तम कलाकुसरीच्या साड्यांची वाईड रेंज पाहायला मिळते. लग्न आणि पार्टीच्या खरेदीसाठी ही दुकाने सर्वोत्तम म्हटली पाहीजे. या दुकानांच्या बाहेर रस्त्यावरही ड्रेस विकले जातात पाचशे पासून दोन अडीच हजारात चांगले ड्रेस मिळतात. मटेरियल मध्ये फरक असतोच. या दुकानांच्या समोर रस्त्यापलिकडे एक दोन लेडीज बॅग, पर्स वाले बसतात. अगदी लेटेस्ट डिजाइन, स्टाइल आणि माफक दरात या पर्स आणि बॅगा मिळतात. त्यांच्या जरा पुढे नेलपेंट, लिपस्टिक, हेअरबँड, क्लिप्स अशा वस्तूंचे दोन तीन स्टॉल दिसतात. तिथे असणाऱ्या वस्तू बहुतेक कॉपी असतात. मोठ्या ब्रँडची कॉपी असते. परंतू तरीही त्यांची खरेदी मोठ्या प्रमाणात केली जाते हे विशेष. पुढे रस्त्यावरच चप्पलांची दुकाने दिसतात. अगदी शंभर रुपयांपासून चप्पल तिथे मिळुन जाते. चायनाच्या चपलांसोबत मुंबईत धारावी वगैरे बाजूला बनणाऱ्या चपला तिथे ढिगांनी ठेवलेल्या दिसतात. " लाडू बेटीजी का मंदिर " नावाच्या एका चकचकीत मंदिरासमोर चप्पल बघत असताना तुम्हाला अचानक वेगळाच सुगंध येईल..
भेळपुरी, डोसे, वेफर्स आणि मसाला पापड...
हो बरोबर.. भुलेश्वरची खाऊ गल्ली.. खरंतर हिचे नाव भास्कर गल्ली परंतू खवय्यांनी तिला खाऊ गल्ली करुन टाकलं. डोसे खाणारे अनेक लोक पाहीले की आपल्याही तोंडाला पाणी सुटतं. मग आपण आपोआपच खाऊ गल्लीत घुसतो. नाक्यावरच उसाचा रस वाला त्याच्या बाजूला डोसे वाला, पुढे पाणीपुरी, भेळपुरी, मसाला पापड, दाबेली असे रांगेने दहा बारा स्टॉल.
मसाला पापड हा पदार्थ या भागात फार आवडीने खाल्ला जातो.
खिचियां पापड म्हणून ओळखला जातो हा पापड. साधारण पापडापेक्षा थोडा जाडसर पण वेगळ्या चवीचा. त्यावर कांदा, टॉमेटो, तिखट गोड चटणी आणि वरतून नायलॉन शेव... देतानाच तुकडे करुन दिल्याने तो खायला सुद्धा अगदी सोप्पा. इतर पदार्थही छान असतात पण काही जागांची एक खासियत असते ती इथे हे मसाला पापड..
खाऊ गल्लीमधून मनसोक्त हादडून झाले की पुन्हा आपण भुलेश्वर च्या बाकी सफरीला सुरुवात करतो रामवाडीकडे जाणाऱ्या या रस्त्यावर पुढे गृहोपयोगी अशी भांडी जसे की मग, भांडी घासण्याच्या किश्या, वेगवेगळे ब्रश, स्क्रबर, फिनाइल, डांबराच्या गोळ्या, अशी दुकाने पुढे सलग दिसतात.
मध्येच एखादे इमीटेशन दागिने घेऊन बसलेला फेरीवालासुद्धा दिसेल तर कुठे मध्येच एखादा फळविक्रेता सुद्धा दिसेल. "आदर्श हॉटेल" दिसले की समजायचे इथे भुलेश्वरची ही बाजू संपली. मग पुन्हा मागे जात पुन्हा स्टॉल बघत कबूतरखान्याचा सर्कल गाठायचा.
आता भोईवाड्यांकडे जाणारा रस्ता पकडावा. सर्कलवरच पोळपाटांचे दुकान दिसेल. सर्व प्रकारची पोळपाट लाटणी तिथे मिळणारच.. पुर्वी त्या दुकानात फक्त पोळपाट, लाटणी, दांड्या ( नवरात्रीच्या) याच वस्तु मिळायच्या.. परंतू आता अपग्रेड होऊन त्या दुकानात इतरही वस्तू जसे की जार, फ्लास्क, लहान मुलांचे डब्बे, वॉटर बॉटल अशा वस्तूंची मोठी रेंज पहायला मिळते. त्याच्या बरोबर समोर नाना सुपारीवाला नावाचे मसाले आणि सुपारीचे दुकान फार पुर्वीपासून आहे. समोर इमीटेशन ज्वेलरीचे दागिने, बँगल्स घेऊन विकणारे स्टॉल लागून आहेत. कुठेतरी मध्येच लहान मुलांच्या टोप्या, टोपरी, स्कार्फ घेऊन बसलेला फेरीवाला दिसेल तर मध्येच एखादा दहा रुपये पॅकेट ने मुखवास विकणारा दिसेल.
दक्षिण मुंबईतले मिठाईचे एक अत्यंत प्रसिद्ध दुकान " मोहनलाल एस. मिठाईवाला " तुम्हाला दिसेल. मोहनलालचा हलवा अप्रतिम असतो. वेगवेगळ्या फ्लेवर मध्ये मिळतो. सोबतच नारळी पेढा सुद्धा जबरदस्त... वरुन नारळी पाक आणि आत गुलकंद आणि ड्रायफ्रूट हे कॉम्बिनेशन तुम्हाला इतर कुठेही शोधून सापडणार नाही.
इथे आल्यावर तुमच्या लक्षात येईल की भुलेश्वर या नावात देवाचे नाव आहे तर भुलेश्वराचे देऊळ का नाही अजून आले.
खरंतर तिथून मागे वळून पाहीलंत तर लाल दगडातले राम मंदिर तुम्हाला कबूतरखान्याजवळ दिसेल. " श्रीराम मंदिर" असे त्याच्या दर्शनी भागात कोरवलेले दिसते ... आता तुम्हाला दर दोन बिल्डिंगनंतर मंदिरे दिसायला सुरुवात होतील. मुळातच हा मुंबादेवीकडे जाणारा रस्ता त्यामुळे या रस्त्यावर मंदिरे बांधली गेली आणि पुढे जाऊन त्या मंदिरांवरच बिल्डिंगी उभारल्या गेल्या.
मंदिर खाली तशीच राहीली, वर चार पाच मजले चढले. तर काही मंदिर वर गेली आणि खाली दुकान आली. अंबा मातेचं मंदिर, लक्ष्मी नारायण मंदिर, महादेव मंदिर, पंचमुखी हनुमानाचे मंदिर, कृष्ण प्रणामी मंदिर, अशी लागोपाठ एक दोन बिल्डिंगनंतर एक अशी मंदिरे येतात. ही सर्व मंदिरे आजही चांगल्या अवस्थेत आहेत. पुजा -अर्चा व्यवस्थित होते. दोन्ही बाजूची दुकाने न्याहाळत आपण पोहचतो ते जलाराम बाप्पा चौकात. खरंतर इथेच भुलेश्वराचे म्हणजे शिवशंकराचे मंदिर आहे उजव्या बाजूला. आणि डाव्याबाजूला अगदी डावीकडे फुलगल्ली दिसते. जुनी फुलगल्ली आणि नवी फुलगल्ली
पुर्वी इथून फुलांचा मोठा व्यवसाय व्हायचा. गोंडा, गुलाब, सायली, सोनचाफा अशी वेगवेगळी फुलं आणि त्यासोबत फुलांचे हार बनतात तिथे अगदी बुके सुद्धा मिळतात बनवून. परंतू आता अनेक फुलवाले इथून दुकाने सोडून गेले.
त्यांच्या जागी इमीटेशन ज्वेलरीची दुकाने आलीत. फुलगल्लीमधून एक रस्ता पुन्हा मागे येऊन कबूतरखान्याजवळ येतो तर दुसरा रस्ता चांदिगल्ली मध्ये जातो. फुलगल्लीमधून चक्कर मारुन पुन्हा जलाराम बाप्पा चौकात आल्यावर समोर दिसणाऱ्या गल्ली चे नाव आहे तिसरा भोईवाडा..
तिसरा भोईवाडा, दुसरा भोईवाडा आणि पहिला भोईवाडा. मुंबादेवी मंदिरात जे पालखीचे भोई होते त्यांची वस्ती या भोईवाड्यांमध्ये होती. त्यावरुनच या तिन्ही गल्ल्यांची नावे पडलीत. आपल्याला हा क्रम उलटा वाटला तरी मुंबादेवी मंदिराकडून तो बरोबर आहे.
तिसऱ्या भोईवाडा हे सध्या मुंबईतलंच नव्हे तर संपूर्ण भारतातलं इमीटेशन ज्वेलरीचे सर्वात मोठे मार्केट बनले आहे. संपूर्ण गल्लीत अगदी तिसऱ्या चौथ्या मजल्यापर्यंत इमीटेशन ज्वेलरीची दुकाने आहेत. ही संपूर्णपणे घाऊक पद्धतीने काम करणारी दुकाने आहेत. या दुकानात जाऊन खरेदी करायची असल्यास तुम्हाला किमान पाच दहा हजाराची खरेदी करावीच लागते. कारण इथे बॉक्स टू बॉक्स विक्री होते. नाही बोलायला लहान लहान बाकडे असलेली दुकाने प्रत्येक बिल्डिंग बाहेर आहेत. तिथे सुद्धा पॅकेट वरच माल दिला जातो. किमान दोन चार हजार तरी बिल बनतेच. इमीटेशन ज्वेलरी म्हणजे अगदी बिंदी पासून बांगड्या, गळ्यातले सेट, कानातले, रिबीन्स वगैरे सर्व प्रकार. या गल्लीच्या नाक्यावरच चौकाच्या बाजूला वेगवेगळ्या प्रकारचे बिड्स, टिकल्या यांची दुकानं आहेत. त्या नंतर पुढे डाव्याबाजूला चांदिगल्ली येते..
पुर्वी इथे सर्व चांदिची दुकाने असायची आता चार पाच सोडली तर बाकी सर्व इमीटेशन ज्वेलरीमय झालंय. या चांदिगल्लीत " मोटा मंदिर " हे श्रीकृष्णाचे मंदिर आहे आत गोशाळा सुद्धा आहे.
मंदिर परिसर भव्य आहे, शंभर एक गाईंची गोशाळा म्हणजे पसारा केवढा असेल याचा अंदाज काढा. या गल्लीमधून पुढे गेल्यावर एक अंबा मातेचे मंदिर दिसते. ते खाजगी मंदिर आहे. पण सुंदर आहे. पाच दहा पावलांवर एक " कल्हई " वाला दिसतो. कल्हई लावणारे आज काल दिसत नाही कुठे पण हा इथे दुकान लावून बसलेला दिसतो कारण त्याच्या पलिकडे पांजरापोळ ची गल्ली येऊन मिळते.. भांड्याना कल्हई लावायला याच्याकडे भरपूर काम असते.
पुन्हा मागे वळून तिसऱ्या भोईवाड्यात आल्यावर या मार्केटची व्याप्ती कळते.. एकावर एक चारपाच पार्सल नेणारे पाटीवाले किंवा हमाल दिसले तर मनुष्य एवढे वजन कसे उचलत असेल हा प्रश्न पडतो. एक एका हातगाडीवर टेम्पो भरेल इतका माल नेणारे हातगाडीवाले या गर्दीतून वाट काढत कसे नेतात हे सुद्धा पाहण्यासारखे आहे.
या दुकानांच्या समोर सुद्धा पानवाले, भेळपुरीवाले, चणे शेंगदाणे विकणारे दिसतात. यातल्या प्रत्येक दुकानाची दिवसाची उलाढाल लाखाच्या वरच असते. पुर्वी या व्यवसायात सिंधी आणि पंजाबी लोक मोठ्या प्रमाणात होते, परंतू आता मारवाडी लोकांनी हा व्यवसाय काबीज केला आहे. प्रत्येक बिल्डिंग मध्ये सत्तर ऐंशी दुकाने अशा साधारण वीस पंचवीस बिल्डिंग..
गल्ली संपताना पुन्हा एक मंदिर आहे.
समोर गुलालवाडी दिसते. गुलालवाडी ही संपुर्ण मेटल व्यवसायाने भरलेली गल्ली आहे. तिसऱ्या भोईवाड्यातून गुलालवाडीतून उजवीकडे वळलात की ही मेटलची दुकाने दिसतात.
दोन बिल्डिंग पार केल्यावर तुम्हाला दुसरा भोईवाडा दिसेल नाक्यावरच सरबत, ज्यूस, वडापाव, भेळ सँडविच चे स्टॉल दिसतील गल्लीत आत घूसलात की दोन्ही बाजूला पुन्हा ज्वेलरीची दुकाने. तिसऱ्या भोईवाड्यात किमान काही दुकाने किरकोळ विक्री करणारी दिसतात परंतू दुसऱ्या भोईवाडा मात्र संपुर्णतः घावूक विक्रीसाठीच आहे. इथे लोकांपेक्षा हातगाड्यांची गर्दी जास्त. याच भोईवाड्यात आंगडीयांची भरपूर दुकाने आहेत. आंगडीया म्हणजे काय हे सोप्या शब्दात सांगायचे तर मनीआर्डरवाले...
करोंडोंचा व्यवहार एका छोट्या कागदावरुन होतो. सर्व विश्वासाचा व्यवहार असतो. आमचे दुकान सुद्धा याच गल्लीत आहे. या दुसऱ्या भोईवाड्याच्या शेवटी एक मंडई दिसते..." बृहन्मुंबई महानगरपालिका मंडई "
खरंतर ही मंडई भाजीपाला आणि फळांची पण तिथेही इमीटेशन ज्वेलरीने शिरकाव केलाय. अवाढव्य दुकाने आणि त्यांच्या शोकेस ला लावलेले दागिने बघत बघत आपण कधी गल्लीच्या बाहेर येतो ते कळतंच नाही. बाहेर आल्यावर कळते की आपण एक चक्र पुर्ण केलंय कारण उजव्या हाताला पुन्हा फुलगल्ली दिसते. समोरच " मोहनलाल एस मिठाईवाल्याचे दुसरे दुकान दिसते. त्याच्या बाजूला " द्वारकादास बटाटावाला " यांचे चटई, पायपुसणे, ब्रश, टॉवेल, इतर स्वच्छतेसाठी लागणाऱ्या वस्तूंचे दुकान दिसेल. डावीकडे वळल्यावर समोरच " ज्वेल वर्ल्ड " नावाची भली मोठी बिल्डिंग दिसेल. हे पुर्वीचे कॉटन एक्सचेंज..
परंतू त्यापूर्वी पुन्हा खाद्यपदार्थांचा सुवास यायला सुरुवात होते कारण पहिल्या भोईवाड्याच्या तोंडावर पुलाव, पावभाजी, डोसे, भेळपुरी पाणीपुरी यांचे ठेले दिसतात.
पहिला भोईवाडा हा अजून रहिवासी लोकांकडेच आहे कारण एका बाजुला भांडी मार्केट ची मागची बाजू असल्याने तिथे दुकाने बनणे शक्य नाही आणि ती गल्ली सुद्धा खुप लहान आहे.
एक महत्वाची गोष्ट म्हणजे.. या तिन्ही भोईवाड्यांमध्ये तिसऱ्या चौथ्या मजल्यापर्यंत इमीटेशन पोहचले असले तरी वरच्या बहुतेक सर्व मजल्यांवर सोन्याच्या कारागिरीची कामे चालतात.
झवेरी बाजार रस्त्याच्या पलिकडेच असल्याने त्या दुकानाचे कारागिर या परिसरातच चौथ्या मजल्यावर पसरले आहेत. धुराचे काम असल्याने ते सहसा वरच राहणे पसंत करतात. भुलेश्वरच्या या टोकाला शेवटला असणारी गल्ली म्हणजे " फोपळवाडी " या गल्लीतसुद्धा अधिकाअधिक सोन्याच्या कामाचे कारखाने आहेत.
भुलेश्वरच्या या टोकावर " सुरती " नावाचे एक रेस्टोरेंट आहे, नेहमीच गजबजलेले.. कारण अत्यंत स्वस्त किंमतीत पोट भरण्यासाठी हे रेस्टोरेंट खरोखरच चांगले आहे...
पुरी भाजी हे इथले स्पेशल आहे. बाकी पदार्थ सुद्धा सुरेख असतात.
कपडा मार्केट, झवेरी बाजार, भांडी मार्केट, स्टेशनरी मार्केट, लोहारचाळीचे इलेक्ट्रिक मार्केट, क्रॉफर्ड मार्केट ही सर्व मार्केट याच्या आजूबाजूलाच असल्याने या भुलेश्वरला एक अनन्यसाधारण महत्व आहे. ...
त्यामुळेच इथल्या जागांची किंमत सुद्धा दिवसेंदिवस वाढत जाते आहे... सध्या दोन पाय जवळ ठेवून जर तुम्ही उभे राहीलात तर... " सव्वा लाखावर " उभे आहात असे समजावे.
तर इथे आपली भुलेश्वरची सफर पुर्ण होते.
लहानपणापासून हा परिसर फिरत असल्याने याच्या प्रत्येक कोपरा कोपरा माहीत आहे. तरीही खुप काही सांगायचे राहीलंय...
पंचायत वाडीचे भाजीमार्केट, भगतवाडीतले ड्रेसवाले, रविवारी भरणारे तिसऱ्या भोईवाड्यातले " धक्का मार्केट ". हा विभाग आता गजबजाटीचा असला तरी रविवारी दुपारनंतर इथल्या वाड्यांमध्ये शुकशुकाट असतो. मोजकी राहीलेले रहिवाशी आणि रविवारची सुट्टी मिळालेले बंगाली कारीगर क्रिकेट खेळताना दिसतात.
पण एक आहे. एवढ्या गर्दीत सुद्धा भुलेश्वरमध्ये एखाद्याला लागलं वगैरे तर मदतीला भरपूर माणसं येतात.
" भुलेश्वरच्या भूलभुलैयात.. माणूसकी अजूनही तिची खास जागा राखून आहे "
हा लेख प्रतिलिपी.कॉम वर उपलब्ध आहे
http://mr.pratilipi.com/biz-sanjay/bhuleshwar
- बिझ सं जय ( ३० ऑगस्ट, २०१६)
